Η Σαντορίνη γίνεται και πάλι κέντρο επιστημονικού ενδιαφέροντος και το ηφαίστειό της, αν και ήδη θεωρούνταν ένα από τα περισσότερο μελετημένα στον κόσμο, γίνεται τώρα ξανά αντικείμενο νέων μετρήσεων από διαπρεπείς έλληνες και ξένους ειδικούς. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι, αντίθετα από τους σεισμούς, τα ηφαίστεια είναι προβλέψιμα στη συμπεριφορά τους. Αρκεί να σκύψεις με προσοχή και με την προχωρημένη τεχνολογία που υπάρχει να αφουγκραστείς προσεκτικά τα σήματά τους. Μαθαίνοντας περισσότερα αυξάνουμε και την ασφάλεια των ανθρώπων που ζουν γύρω από τα ηφαίστεια και αποφεύγουμε τον πανικό που μπορούν να σπείρουν ανεύθυνες φήμες. Μιλούν στο «Βήμα» για το θέμα που έχει προκύψει τις τελευταίες ημέρες σχετικά με το ηφαίστειο της Σαντορίνης σεισμολόγοι και άλλοι επιστήμονες που έχουν στα χέρια τους τις μετρήσεις από την περιοχή.
Ενα λαμπρό μαργαριτάρι στο περίτεχνο κόσμημα που ονομάζουμε «ελληνικό τοπίο» είναι η Σαντορίνη. Την εντυπωσιακή ομορφιά της την οφείλει και στο γεγονός ότι υπάρχει και έχει επιζήσει αν και κάτω από αυτήν βρίσκεται ένα ηφαίστειο και μάλιστα ενεργό κατά περιόδους εδώ και χιλιάδες χρόνια. Παίρνοντας στα χέρια έναν παγκόσμιο χάρτη αντιλαμβάνεσαι ότι η Σαντορίνη είναι εκεί μια μικρή τελεία. Και όμως, εδώ και πολλά χρόνια παραμένει στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. O αείμνηστος καθηγητής Σεισμολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών Αγγελος Γαλανόπουλος πριν από μερικές δεκαετίες συνέδεσε την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης με την Ατλαντίδα. Μια δημοσίευση που έκανε τον γύρο του κόσμου και ανέδειξε το νησί μέσα από έναν «μύθο». Εκτός από την ομορφιά του όμως ως φυσικού χώρου, το νησί αποτελεί και ένα μνημείο της παγκόσμιας ανθρώπινης κληρονομιάς, αφού εκεί άνθησε ένας από τους παλαιότερους πολιτισμούς του κόσμου και ο αρχαιολογικός χώρος σε ένα από τα ακρωτήρια του νησιού αποτελεί ίσως ένα μικρό δείγμα από αυτά τα λίγα που γνωρίζουμε για την εποχή εκείνη.
«Ας μην ξεχνάμε όμως ότι πρόκειται για ένα ηφαίστειο. Οπως είναι φυσικό, μετά τη μεγάλη μινωική έκρηξη, πριν από περίπου 3.600 χρόνια, κατά την οποία αποκαλύφθηκε όλο το φυσικό κάλλος της καλντέρας που σήμερα ο επισκέπτης θαυμάζει, το ηφαίστειο βρίσκεται στη διαδικασία αναδόμησής του. Οι διαδοχικές ηφαιστειακές εκρήξεις που καταγράφονται από το 197 π.Χ. ως σήμερα έχουν αποτέλεσμα τη δημιουργία νησίδων (Παλαιάς και Νέας Καμένης) με απώτερο στόχο, κατά τη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου, τη δημιουργία ενός κώνου όπως εκείνοι της Αίτνας και του Βεζούβιου στην Ιταλία. Κατά συνέπεια, αν υπάρξει στη παρούσα φάση κάποια επαναδραστηριοποίηση του ηφαιστείου, δεν πιστεύω ότι θα είναι καταστροφική», λέει στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής Σεισμολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Π. Παπαδημητρίου. Και προσθέτει: «Αλλωστε για το θέμα αυτό δεν έχουμε παρά να διδαχθούμε από τις ηφαιστειακές εκρήξεις που έγιναν στο πρόσφατο παρελθόν. Παρακολουθούμε το φαινόμενο αυτό και πρέπει να είμαστεοργανωμένοι και όχι φοβισμένοι. Με άλλα λόγια, εφόσον το ηφαίστειο ενεργοποιηθεί, κάτι το οποίο δεν είναι βέβαιο στην παρούσα φάση, θεωρώ ότι υπό ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί να αποτελέσει πόλο έλξης επιστημόνων – και όχι μόνο».
Η Γη τρέμει, αλλά…
Δεν έρχεται πάντα η καταστροφή με την αύξηση της σεισμικής δραστηριότητας σε έναν τόπο. Από τις αρχές του 2011 οι σεισμολόγοι παρατήρησαν στην περιοχή της Σαντορίνης μικροσεισμική δραστηριότητα που συνεχίζεται ως και σήμερα. Οι σεισμοί αυτοί, παρά το γεγονός ότι στην πλειονότητά τους έχουν μικρό μέγεθος (Μ<2 της κλίμακας Ρίχτερ), γίνονταν πρόσφατα αντιληπτοί από τους κατοίκους. Οπως λέει ο κ. Παπαδημητρίου: «Αυτό συμβαίνει γιατί οι σεισμοί έχουν μικρό εστιακό βάθος, με αποτέλεσμα να γίνονται αισθητοί. Τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν δραστηριοποίηση της περιοχής του ηφαιστείου, χωρίς όμως να είναι βέβαιο, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, ότι το ηφαίστειο θα ενεργοποιηθεί. Για τον λόγο αυτόν θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όλες οι σχετικές πληροφορίες που αναφέρονται στο θέμα αυτό θα πρέπει να αναμεταδίδονται μέσα από επίσημα κέντρα πληροφόρησης και όχι από φήμες που μόνο κακό μπορούν να προκαλέσουν».Ο κ. Κ. Παπαζάχος, καθηγητής Γεωφυσικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, που έχει μελετήσει το φαινόμενο επί μία δεκαετία, λέει στο «Βήμα» σχετικά με το θέμα: «Εχουμε τον τελευταίο χρόνο μια έξαρση της μικροσεισμικής δραστηριότητας στην περιοχή της Σαντορίνης και άλλα συνοδά φαινόμενα, αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Για παράδειγμα, από έρευνα του Πανεπιστημίου Πατρών έχει φανεί ότι και στο χρονικό διάστημα 1994-2000 είχαμε μικρομετακινήσεις μάγματος χωρίς καμία επίπτωση και φυσικά καμία έκρηξη. Το ηφαίστειο της Σαντορίνης είναι από τα λεγόμενα “κοιμισμένα ηφαίστεια” (dormant volcanoes) που κάθε τόσο παρουσιάζουν μια τέτοια, αναμενόμενη για εμάς, δραστηριότητα. Σπανίως τέτοιες εξάρσεις οδηγούν σε ηφαιστειακές εκρήξεις, όμως σε αντίθεση με τους σεισμούς τα ηφαίστεια προειδοποιούν, οπότε η λεπτομερής επιστημονική παρακολούθηση του ηφαιστείου αποτελεί την καλύτερη μέθοδο για την ασφαλή ενημέρωση του πληθυσμού και της Πολιτείας».
Σε ερώτηση για τον πιθανό σχηματισμό αερίων σε δυσβάστακτη για τους ζωντανούς οργανισμούς συγκέντρωση, όπως το διοξείδιο του άνθρακα στην περιοχή, ο κ. Παπαζάχος απήντησε ως εξής: «Για το κύριο ηφαιστειακό κέντρο της Σαντορίνης, από την Αρχαιότητα, δεν υπάρχει καμία ιστορική αναφορά έκλυσης δηλητηριωδών αερίων, σε αντίθεση με το υποθαλάσσιο ηφαίστειο του Κολούμπο (που βρίσκεται στα ανοιχτά της Σαντορίνης). Γενικά, θα πρέπει να ξέρετε ότι το ετήσιο ποσοστό του εκλυόμενου από τα ηφαίστεια διοξειδίου του άνθρακα είναι πάρα πολύ μικρότερο από αυτό που οφείλεται στην ανθρωπογενή δραστηριότητα». (Περισσότερες πληροφορίες για την ηφαιστειακή δραστηριότητα και παρακολούθηση της Σαντορίνης βρίσκει ο αναγνώστης στη διεύθυνση: ismosav.santorini.net).
Τί δείχνει η παρατήρηση
12 εκρήξεις έχει δώσει το ηφαίστειο της Σαντορίνης μέσα στα τελευταία 400.000 χρόνια. Η τελευταία το 1950. 39 τόνοι διοξειδίου του άνθρακα την ημέρα υπολογίζεται ότι εκλύονται από μικροσκοπικές σχισμές στον βυθό της θάλασσας γύρω απ' το νησί. 10 εκατομμύρια κυβικά μέτρα εκτιμάται ότι είναι ο όγκος του μάγματος που βρίσκεται ακόμη σε αρκετό βάθος, κάπου 4 χιλιόμετρα
Δύο ανακοινώσεις που έγιναν στην Ημερίδα Τεκτονικής Γεωδαισίας στις 25 Ιανουαρίου του 2012 έδειξαν το ερευνητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει ακόμη η περιοχή. Επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Αθηνών στον Τομέα Γεωλογίας, από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, του Κέιμπριτζ, του Μπρίστολ και από το Εθνικό Ινστιτούτο Γεωφυσικής και Ηφαιστειολογίας της Ιταλίας ανακοίνωσαν αποτελέσματα μετρήσεων που έγιναν επί τόπου.
Εδώ και τρία εκατομμύρια χρόνια έχουμε ηφαιστειακή δράση στην περιοχή και μέσα στα τελευταία 400.000 χρόνια συνέβησαν περίπου 12 εκρήξεις συνοδευόμενες από πυροκλαστικό υλικό (βλ. ένθετη επεξήγηση: Τι είναι το μάγμα). Αυτή τη στιγμή πάντως η ηφαιστειακή δράση στην περιοχή, σύμφωνα με την ανακοίνωση στην ημερίδα των Παραδείση, Ζάχαρη, Ραπτάκη, Μαρίνου, Παπανικολάου, Αναστασίου, Parks, Parsons, England, Pyle (που ανήκουν στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης), πρέπει να θεωρηθεί ως μια από τις πιο καλά παρακολουθούμενες στον κόσμο.
Οι τελευταίες μετρήσεις
Υπάρχουν μετρήσεις για τα τελευταία πενήντα χρόνια, αλλά τώρα πλέον ελληνικά και ξένα ιδρύματα έχουν εγκαταστήσει σταθμούς παρακολούθησης και με συστήματα GPS, σεισμογράφους, τηλεμετρία (εξ αποστάσεως λήψη μετρήσεων) και έχουν ανακοινωθεί ήδη κάποια αποτελέσματα. Οπως για παράδειγμα ότι μετρώντας την απόσταση μεταξύ δύο συγκεκριμένων σημείων σε δύο γειτονικά μεταξύ τους νησιά στην περιοχή παρακολουθούν από μετρήσεις GPS τη διόγκωση του θαλάμου όπου βρίσκεται, ακόμη αρκετά χιλιόμετρα κάτω, εγκλωβισμένο το μάγμα. Ετσι διαπιστώθηκε μέσα σε έναν χρόνο μια απομάκρυνση των δύο σημείων κατά 100 χιλιοστά από το 2010 ως το 2011, ενώ στο διάστημα 1993-2010 μια μέτρηση από άλλη ομάδα έδινε 10 χιλιοστά τον χρόνο. Οπως λένε οι ειδικοί, το ηφαίστειο προσπαθεί να δημιουργήσει τον θόλο του.
Ολα εξετάζονται με μεγάλη προσοχή. Ακόμη και οι ψαράδες της περιοχής είναι έτοιμοι να βοηθήσουν. Οι ειδικοί τούς έχουν επιστήσει την προσοχή στο θέμα του χρώματος του νερού, διότι η αύξηση στη διαρροή διοξειδίου του άνθρακα από το ηφαίστειο αλλάζει το χρώμα. Δηλαδή το διοξείδιο του άνθρακα όταν διαλυθεί μέσα στο νερό της θάλασσας το κάνει πιο πράσινο αλλά και πιο αδιαφανές. Φυσικά οι ερευνητές δεν επαφίενται μόνο στην καλή όραση και στη μακρόχρονη εμπειρία των ανθρώπων που βρίσκονται καθημερινά μέσα στη θάλασσα, αλλά διαθέτουν και μηχανήματα αρκετά λεπτομερών μετρήσεων. Αλλωστε επί τόπου βρέθηκαν και ομάδες όπως αυτή των M. Parks, P. England, T. Matheri, D. Pyle, J. Briggs, Παρασκευής Νομικού, S. Calir, G. Chiodini, M. Edmonds (από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, του Μπρίστολ, του Κέιμπριτζ και του Ιταλικού Ινστιτούτου Γεωφυσικής) με επικεφαλής κορυφαίους ηφαιστειολόγους στον κόσμο.
Το 1950 είχαμε την τελευταία έκρηξη. Τώρα οι μετρήσεις έδωσαν μια τιμή της τάξεως των 39 τόνων την ημέρα για το διοξείδιο του άνθρακα που εκλύεται από μικροσκοπικές σχισμές στον βυθό της θάλασσας. Το αέριο συλλέγεται σε ειδικά δοχεία και γίνονται μετρήσεις για τον προσδιορισμό της ποσότητας ανά τ.μ. την ημέρα. Οι παρατηρήσεις αυτές οδηγούν και σε μια εκτίμηση για τον όγκο του μάγματος (γύρω στα 10 εκατομμύρια κυβικά μέτρα), και αυτό βρίσκεται ακόμη σε αρκετό βάθος, κάπου 4 χιλιόμετρα, ενώ έγινε και φασματογραφική ανάλυση των αερίων για να προσδιοριστεί η σύνθεση του μάγματος.
Η παρακολούθηση αυτή μπορεί να γίνει ακόμη στενότερη αν εγκατασταθούν στον βυθό αισθητήρες, οπότε η καταγραφή μιας ελάττωσης στην πίεση θα σημαίνει άνοδο του βυθού, ενώ η εγκατάσταση ειδικών μηχανημάτων προσδιορισμού της θέσης, με GPS δηλαδή, θα δείχνει και τις παραμικρές μετακινήσεις του φλοιού. Οι ερευνητές αυτή τη στιγμή που συνεχώς παίρνουν μετρήσεις και τις επεξεργάζονται είναι κατά κάποιον τρόπο οι άγρυπνοι φρουροί της ασφάλειας του νησιού και έτσι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται και από τον τοπικό πληθυσμό, αφού, όπως αναφέρθηκε λίγο πριν, «τα ηφαίστεια, σε αντίθεση με τους σεισμούς, προειδοποιούν». Αρκεί βέβαια να έχουμε τον νου μας και τα μέσα για να αξιοποιούμε τα σήματα που μας δίνουν.
ΜΙΛΟΥΝ ΟΙ ΠΕΤΡΕΣ
Οι εκρήξεις μπορούν να προβλεφθούν
Στο συμπέρασμα ότι οι εκρήξεις των μεγάλων ηφαιστείων μπορούν να προβλεφθούν καταλήγει μελέτη που δημοσιεύθηκε την περασμένη Πέμπτη στην έγκριτη επιθεώρηση Nature. Οπως δήλωσε ο επικεφαλής της, καθηγητής Tim Druitt του Γαλλικού Πανεπιστημίου Blaise Pascal, όταν τα μεγάλα κοιμώμενα ηφαίστεια ξυπνούν και το μάγμα αρχίζει να ανεβαίνει προς την επιφάνεια, συντρίβοντας τα βραχώδη πετρώματα που συναντά στο πέρασμά του δίνει σχετικά σήματα: σεισμικά, παραμόρφωση στην επιφάνεια και αυξημένη εκπομπή αερίων. Αυτό βέβαια δεν είναι κάτι νέο. Το νέο ήταν η διαπίστωση που έκαναν εξετάζοντας με πολύ προχωρημένα όργανα και νέες τεχνικές σε εργαστήρια της Γαλλίας, της Ελβετίας και της Σιγκαπούρης κρυστάλλους που βρήκαν μέσα σε ελαφρόπετρα από τη Σαντορίνη. Η παλιά αντίληψη ήταν ότι το μάγμα συσσωρεύεται επί αιώνες ή και μέσα σε χιλιάδες χρόνια και ακολουθεί η έκρηξη. Τώρα λοιπόν, με βάση τον τρόπο σχηματισμού των κρυστάλλων, διαπίστωσαν ότι λίγο πριν από την έκρηξη έχουμε μια επιτάχυνση στο ανέβασμα και τη λήψη της τελικής θέσης του μάγματος στον θύλακα «λίγο» πριν από την έκρηξη. Με αυτό το «λίγο» να είναι μερικές δεκαετίες. Ετσι τώρα καταλήγουν στο ότι πρέπει να παρακολουθούνται τα ηφαίστεια πολύ προσεκτικά και να συλλέγονται δεδομένα που θα οδηγούν στην επισήμανση του κρίσιμου αυτού σταδίου της επιτάχυνσης.
Η «ΓΚΑΖΟΖΑ» ΤΗΣ ΓΗΣ
Τι είναι το μάγμα
Θεωρούμε ότι ο πλανήτης μας αποτελείται από έναν εσωτερικό στερεό πυρήνα από νικέλιο και σίδηρο, τον περιβάλλει ένας εξωτερικός πυρήνας σε ρευστή κατάσταση, πιο έξω έχουμε τον μανδύα, τον ανώτερο μανδύα και τον φλοιό. Οταν τμήμα του ανώτερου μανδύα ή του κάτω μέρους του φλοιού λιώνει, σχηματίζεται το λεγόμενο μάγμα. Ενα ηφαίστειο δεν είναι άλλο από μια δίοδο απαραίτητη για να αποφορτιστεί η όλη κατάσταση που δημιουργήθηκε. Από τους παράγοντες που ενεργοποιούν μια «έκρηξη» οι πιο βασικοί είναι: α) το ότι το λιωμένο πέτρωμα, αποκτώντας έτσι μεγαλύτερο όγκο, γίνεται ελαφρύτερο από τη γύρω ύλη και ανεβαίνει προς τα επάνω, β) υπάρχουν αέρια διαλυμένα μέσα σε αυτό και γ) να έχουμε τη συνεχή έγχυση και νέου ρευστού υλικού μέσα σε έναν θύλακο που μπορεί να έχει δημιουργηθεί ήδη λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Μέσα σε ένα μάγμα συνήθως θα βρούμε επίσης νερό, διοξείδιο του θείου και διοξείδιο του άνθρακα. Από πειράματα που έγιναν βρέθηκε ότι στη συνήθη ατμοσφαιρική πίεση στην επιφάνεια της Γης δεν έχουμε πλέον διαλυμένα αέρια και νερό στο εσωτερικό του μάγματος, αυτά έχουν ήδη αναζητήσει δίοδο προς τα έξω, όπως συμβαίνει όταν ανοίγουμε ένα ανθρακούχο ποτό και η μείωση της πίεσης οδηγεί τις φυσσαλίδες του αερίου έξω από το μπουκάλι. Οταν ακόμη το μάγμα βρίσκεται κλεισμένο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, π.χ. έξι χιλιόμετρα κάτω από τη Γη, το 5% της μάζας του είναι νερό. Ανεβαίνοντας προς τα επάνω, η πίεση ελαττώνεται και μαζί η διαλυτότητα του νερού στο μάγμα. Οταν οι φυσαλίδες φτάσουν να είναι κοντά στο 75% του όγκου το μάγμα γίνεται πυροκλαστικό, δηλαδή το αποτελούν πλέον και λιωμένο και στερεοποιημένο υλικό, και ακολουθεί η γνωστή εικόνα της εκτόξευσής τους προς τα έξω. Οταν η παρακολούθηση των συνοδευτικών φαινομένων είναι σωστή, μια έκρηξη μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια. Και ως τέτοιο παράδειγμα αναφέρεται η πρόβλεψη με ακρίβεια της ημερομηνίας έκρηξης του ηφαιστείου Πινατούμπο στα νησιά των Φιλιππίνων (15 Ιουνίου 1991).
